|
|
|
Adapazari, Samanli ve Keremali
daglarinin kuzey eteklerinde, Eskisehir içlerinden çikip Ankara ve
Bilecik topraklarindan geçtikten sonra Geyve Bogazi’ni asarak gelen
Sakarya Nehri’nin asirlar boyunca olusturdugu bereketli ve genis bir
ovanin ortasinda kurulmus geç dönem bir Osmanli sehridir. Adapazari,
tarihi Ipek yolunun ve Osmanli’nin resmi Bagdat Devlet Yolu’nun hemen
bitisiginde, Istanbul’dan Anadolu’ya geçisin kavsak noktasinda
bulunmaktadir. Yapilan kazilar ve bulgularin tarihi bilgilerle
birlestirilmesinden de anlasildigi üzere; bölge M.Ö. 300 ile M.S. 395
yillari arasinda baskenti Nikomedya (Izmit) olan Bitinyalilarin
hakimiyeti altinda kalmis, nitekim bölgenin ortasindan geçen nehir adini
Bitinya Kraliçesi Sangarius’dan, Anadolu’ya geçisin kilit kapisi olan
yerlesim adini Bitinya Krali’nin annesi Gekve’den almis bulunmaktadir.
Kandira, Kaynarca, Kaymas, Hendek, Karapürçek ve Tarakli’da rastlanan
bazi bulgularca da bölgenin miladin hemen öncesi ve sonrasinda
Bitinyalilarin egemenliginde yasadigi kesinlesmektedir. Bölgede insa
edilen Seyifler, Harmantepe, Tersiye, Pasalar, Çobankale, Mekece
kaleleriyle, II. Justinyanus’un 562 yilinda Sakarya Nehri’nin üzerine
yaptirdigi Besköprü’de göstermektedir ki Adapazari bölgesi, tarih
boyunca medeniyetlerin kesisme noktasidir.
Bitinyalilardan M.S. 395
yilinda Dogu Roma Imparatorlugu’nun egemenligine giren bölgede, önemli
bir bayindirlik hareketine girisilmis, adeta bir agaç denizi
görünümündeki ovada, bugün sehir merkezindeki Tigcilar semtinde büyükçe
bir köyün kuruldugu tespit edilmistir. |
|
|
Sögüt’te
obasini kuran Ertugrul Gazi’nin torunlari, yavas yavas bölgeyi
egemenligi altina alirken, Konuralp’in komutasinda 1326 yilinda
Adapazari ve çevresi fethedilmis, bölgeyi Müslüman/Türk yerlesimine
açmistir. Adapazari ve çevresindeki, örnegin Erenler, Özbek, Seyhler,
Dedeler, Dodurga gibi yerlesim isimleri incelendiginde, bölgenin Horosan
Erenleri tarafindan manen de fethedildigi gözlemlenmektedir. Bugün de varliklarini
koruyan Geyve Elvanbey Imarethanesi (1450), Kaynarca Seyh Muslihiddin
Camii (1481), Geyve II. Beyazid Köprüsü (1495) ve Tarakli Yunus Pasa
Camii (1517), bölgemizde Osmanli egemenliginin silinmez izleri olmayi
sürdürmektedirler.
Osmanlilarca 1326 yilinda fethedilen
Tigcilar Köyü, zamanla bölgenin cazip bir yerlesimi haline gelmis,
Sakarya Nehri ve Çark Deresi arasindaki köy, zamanla Ada Karyesi
(Adaköyü) adini almis, Tigcilara Semerciler, Çiracilar, Hasircilar,
Papuççular semtlerinin de eklenmesiyle özellikle çevrenin “Pazar”
ihtiyacini gideren Adapazari haline dönüsmüstür. Yerlesim, Osmanli
belgelerinde 1563 yilinda karye (köy) statüsüyle geçerken, 1581 yilinda
kadilik oldugunu, 1746’da nahiye, 1837’de ilçe, 1868’de belediye
oldugunu görüyoruz.
Verimli ve bereketli Akova üzerindeki yerlesim,
Osmanlilar döneminde önceleri içerisinde ahsap Orhan Camii’ni de
barindiran mütevazi bir köy, ardindan orta halli bir kasaba görünümü
çiziyordu. Adapazari’nin
imar ve bayindirlik tarihine göz atacak olursak, hayirsever Devoglu
Mustafa’nin 1734 yilinda kurdugu Çark Adapazari’nin suya kavusurken,
1800-1816 yillarinda Adapazari Ayanligi yapan Kara Osman, sehre cami,
okul, han ve hamam kazandirdiktan sonra, devletle uyusmazliga düserek
idam edilmistir. |
|
|
1837’de
ilçe olan Adapazari, 1868’de belediyelik olmus; ilk belediye
baskanligina ise Mültezim (vergi toplayicisi) Zaguncu Ibrahim Bey
getirilmistir. 1994, 1999 ve 2004 yerel seçimlerinde üst üste Adapazari
Belediye Baskanligi’na seçilen Aziz Duran ise, 136 yillik belediyecilik
tarihinin 46’nci belediye baskani ve seçilen ilk Büyüksehir Belediye
baskanidir.2009 yerel seçimlerinde Sakarya halki tarafindan seçilen Zeki
TOÇOGLU ikinci Sakarya Büyüksehir Belediye Baskani olarak görevine
devam etmektedir. 1892-99 yillari arasinda Adapazari Kaymakamligi yapan Nüzhet
Pasa, bugün Atatürk Bulvari denilen bölgede Gümrük Binasi, Belediye
Kiraathanesi ve Oteli, Hükümet Konagi, Jandarma Kumandanligi binasi ve
Hapishane, Belediye Binasi ve Itfaiye Binasi’yla Emniyet Amirligi
binalari kazandirmis, sözü edilen kamu binalari, dönemin belediye
baskani Ali Necdet Güven tarafindan 1958-60 yillarinda “bulvar açma”
amaciyla yiktirilmistir. Bugünkü Çark Mesire bölgesinde, Nüzhet Pasa
tarafindan 1892 yilinda Almanlara modern bir çark yaptirilarak sehrin
içme ve kullanma suyu ihtiyaci giderilmis, 1899 yilinda
Adapazari-Arifiye Demiryolu da hizmete sokulmustur. Ayni çark, Emin
Muharrem Güner’in belediye baskanligi döneminde (1916-17) elden
geçirilerek ciddi bir gelisime ugramistir. Diger yandan Bosna Hersek’ten
Adapazari’na göçen ve 1902-1904 yillarinda Adapazari Belediye
Baskanligi yapan Ibrahim Begoviç, bugünkü Vilayet Binasiyla Meserret
Ishani arasindaki alanda 1950 yilina kadar Ibrahim Bey Parki adiyla
anilan ve Adapazari’nin tek yesil alani olan parki halkin hizmetine
açarak, sehir tarihinde silinmez izler birakmistir. |
|
|
Adapazari’na
bulvar, park, yesil alan ve cadde kazandirma baglaminda, Izzet Sükrü
Enez, Gümrükönü’nde Atatürk Parki’ni ve Kömürpazari’nin orta bölümündeki
Enez Parki’ni 1950’de, Ali Necdet Güven, Gümrükönü’ndeki kamu
binalarini yikarak Atatürk Bulvari’ni 1960’da, General Sedat Kirtetepe,
Semsiyeli Parki 1962’de kazandirmistir. Selahattin Gürdrama, Kömürpazari
Parki’ni 1968’de açmis, ardindan Behçet Deryaoglu sehrin bütün cadde ve
sokaklarini asfaltlamis, Ünal Ozan Kaaagaçdibi Parki’ni 1979’da, Sait
Faik Parki’ni 1993’te halkin hizmetine açmistir. 1994-2009 yillari
arasinda belediye baskanligi yapmis olan Aziz Duran’in baskanliginda ise
basta Bosna Caddesi, Ahmet Yesevi Caddesi, Yenicami Bulvari, Serdivan
Caddesi, Sabahattin Zaim Bulvari olmak üzere bir çok cadde açilmis ve
Kentpark, Ormanpark gibi yeni park düzenlemeleri gerçeklestirilmistir.
Adapazari’nda dini tesisler
baglaminda ilk cami Konuralp’in 1326’da bölgeyi fethinden sonra sehrin
merkezi de ahsap bir Orhan Camii insa edilmis, Orta Camii 1760’da, Aga
Camii 1790’da, Gubarizadelerin vakfi olarak Tozlu Camii 1837’de,
betonarme Orhan Camii 1892’de insa edilmistir. Adapazari egitim
tarihindeki ilk kurum ise 1820 yilinda Kömürpazari’nda kurulan
Sabihahanim Ilk Mektebi olup, onu Ali Bey Mektebi (daha sonra Rehber-i
Terakki Mektebi), Adapazari Idadisi (lise ve ortaokulu) (1915), Mustafa
Kemalpasa Mektebi (1019) ve Büyükgazi Ilk Mektebi (1925) ve Cumhuriyet
Ilk Mektebi (1928) takip eder.
1850’lerden itibaren ilçeye Rum ve
Ermenilerin yerlesimi ve 1865’den itibaren Balkan ve Kafkaslardan gelen
göçlerin etkisiyle XIX. Yüzyilin ikinci döneminde hizli gelisen bir
ticaret merkezine dönüsen Adapazari’nda, Uzunçarsi’yla beraber onun
etrafinda kurulan Tenekeciler, Kasaplar, Abacilar, Aynali Kavak,
Bakircilar, Ayakkabicilar Çarsisi ticaretin kalbi durumuna geliyordu. |
|
|
Adapazarili,
13 tüccarin bir araya gelerek 9 Mart 1913’te kurduklari Adapazari Islam
Ticaret Bankasi (daha sonra Türk Ticaret Bankasi), Arapzade Sait Bey ve
ortaklarinin 20 Nisan 1919’da kurduklari Adapazari Emniyet Bankasi,
“Adapazari’nda kunduraciliga ve yemenicilige ait malzeme celp ve ehven
fiyatla esnafa satmak suretiyle dahile ticaretin inkisafina hizmet”
etmek amaciyla 1924’te kurulan Adapazari Ayakkabicilik Türk Teavün
(Yardimlasma) Sirketi, ayni dönemde ilçede bulunan Acem Konsoloslugu ve
Gümrük Teskilati da gösteriyor ki Adapazari Dönemin en önemli ticaret
merkezlerinin basinda gelmektedir. Adapazari Ticaret ve Sanayi Odasi’nin
kurulus yili da 1924’tür. Adapazari Ticaret ve Sanayi Odasi'nin
adi 2008 yilinda Sakarya Ticaret ve Sanayi Odasi olarak degismistir
(SATSO).
Adapazari’nda sanayi tarihine gelince; sehirdeki ilk sanayi
kurulusu 1910 yilinda kurulan Adapazari Büyük Un Fabrikasi olup, ayni
yillarda kurulan Cevat Adapazarli’nin ve Nasrullah’in Ipek
Fabrikalaridir. Ittihat Terakki hükümeti ise, I. Dünya Savasi’nda
ordunun bir kisim ihtiyaçlarini karsilamak amaciyla Adapazarili
tüccarlarin da ortakligiyla 1915 yilinda Adapazari DETA (Demir ve Tahta)
Fabrikasi’ni kurmus, fabrika 1930’lu yillarda Adapazari Ticaret
Bankasi’nin kontrolüne geçmis, fabrikanin 1943 depreminde büyük hasar
görmesi üzerine, deprem sonrasinda T.Z.D.K.ya satilmistir. Adapazari’nda
1930’lardaki önemli sanayi kuruluslarindan biri de Sipahizade Hamit Bey
ve Ogullari’nin ortakligiyla kurulan Adapazari Bez Fabrikasi’dir.
Adapazari basin tarihine
bakildiginda; 1909’da yayinlanan Yergir (Memleket) adli Ermenice
gazeteden ve 7 Mart 1919’da yayina baslayan günlük Adapazari
gazetesinden bu yana; günlük ve haftalik 50 gazetenin yayinina sahne
olurken, 2004 Mart ayi itibariyla halen 7 adet günlük gazete
yayinlanmaktadir. Bunlar Adapazari (1919-1946-1975), Aksam Haberleri
(1951), Yeni Sakarya (1954), Anadolu (1956), Yenigün (2000), Yeni Gazete
(2003) ve Sakarya Büyüksehir (2004) gazeteleridir.
Kültür sanat dergiciligi;
aylik yayinlanan Zafer ilim arastirma dergisi (1976), Irmak kültür
sanat dergisinin yani sira Gren adli görsel sanatlar agirlikli iki
aylik, Adiyok adli mevsimlik edebiyat dergisi yayinlanmaktadir. Sehirde kamu
araciligiyla kurulan sanayi kuruluslari ise, TZDK Fabrikasi (1943),
TÜVASAS (1951), Seker Fabrikasi(1952), Tank Palet Fabrikasi (1976)’dir.
Diger yandan önemli özel tesebbüs kurumlari olarak UNIROYAL Lastik
Fabrikasi (1958-Daha Sonra GOODYEAR oldu.), OTOYOL (1966), FREUHAUF
(1974), Segman-GOETZE Fabrikasi (1976), Toyota-SA Fabrikasi (1992)
kurulmustur. |
|
|
Kültür-sanat
açisindan bakildiginda; XIX yüzyil divan sairi Seyyid Osman Adapazari,
hikayeci Sait Faik Abasiyanik (1906-1954), romanci Kerim Korcan
(1918-1990), sair-hikayeci Faik Baysal (1922-2002), Teymur Atesli, Asik
Deryami, yasayan Türk hikayecilerinden Cüneyd Suavi, Necati Mert, Hatice
Bilen Bugra, Ayfer Tunç, özdeyis sanatçisi Mehmet Selahaddin Simsek
(1953-1994), sarki sözü yazari Halit Çelikoglu, ressam Mustafa Tömekçe,
Sabiha Islam, Orhan Dayal, Saban Bezeyis ve Balkan Naci Islimyeli,
Fotograf Sanatçisi Hüsnü Gürsel, Ibrahim Zaman, hattat Saim Özel, çizer
Sezgin Burak (1935-1978), Sami Caner ve Osman Suroglu, seramik sanatçisi
Melike Kurtiç, bestekar Ziya Taskent, ses sanatçilari Zeki Gündüz, Esin
Engin ve Ethem Acar, Türk sinemasinin saygin yapimcisi Hürrem Erman,
ilimizin ulusal düzeyde taninmis sanatçilaridir. TRT eski genel
müdürlerinden Macit Akman’la halen TRT Genel Müdürü Senol Demiröz,
televizyon dünyasinin ünlülerinden Ugur Dündar, Bülent Özveren, Mehmet
Aklas ve Sabri Ugan da Adapazarilidir.
Adapazari’nin futbol
tarihine gelince; 1920-1950 arasinda ilçede futbolu temsil eden x3 kulüp
bulunmaktadir; Uzunçarsi’nin (esrafin) takimi Idmanyurdu, Yenicami
semtinin temsilcisi Hilalspor ve Kömürpazari-Karaagaçdibi’nin temsilcisi
Gençlerbirligi; 1941’de yönetmelik geregi üç takim lagvedilip Ada
Gençlik kurulursa da, 1946’dan sonra tekrar serbest birakilinca
Günesspor, Hilalspor’un devami olarak Yildirimspor kurulurken; kamu
kurumlarini temsilen Demirspor, Donatimspor ve Sekerspor da futbol
arenasina adimini atar. Yildirimspor 1961’de Türkiye Amatör Takimlar
Futbol Sampiyonu olurken, Idmanyurdu, Gençlerbirligi, Ada Gençlik ve
Günesspor’un birlesmesiyle 1965’de Sakaryaspor kurulur. Yesil-siyah
formali Sakaryaspor ise, 1981, 1987 ve 1996’da üç kez 2. Türkiye Futbol
Ligi sampiyonu olurken, 1988 yilinda ise Türkiye Kupasi Sampiyonu olmayi
basarir.
Öte yandan ilimiz Türk futbol piyasasina Oguz
Çetin, Hakan Sükür, Aykut Yigit, Aykut Kocaman, Recep Çetin, Tuncay
Sanli gibi basarili futbolcularin yani sira, Yilmaz Vural, Abdülkadir
Aypek, Erdogan Çamliyurt, Selçuk Sahin, Orhan Aldinç, Sansal Büyüka gibi
spor adamlari kazandirmistir. Kirkpinar baspehlivanlari
Adil ve Irfan Atan kardeslerle Sezai Kanmaz, olimpiyat ve dünya
sampiyonlari Mithat Bayrak ve Hakki Basar, dünya ikincisi Erol Kemah
Adapazari’ndan yetisen ünlü güresçilerimizdir. Öte yandan dünya bilardo
sampiyonu Semih Sayginer’de hemsehrimizdir. 1326’dan itibaren ovada
kurulu büyükçe bir köy olan Adapazari; 1865’ten itibaren Kafkas ve
Balkanlardan aldigi yogun göçlerle hizla büyürken; diger yandan hizla
ticaret ve sanayi merkezi olmaya dogru giden; Istanbul-Ankara
güzergahinda huzurlu ve sakin bir Anadolu sehridir. |
|
|
17 Agustos 1999 tarihinde yasanan deprem
Adapazari’nda da büyük hasara yol açmistir. Resmi kayitlara göre 3.988
insanimiz hayatini kaybetmis 5.180 kisi de yaralanmistir. Sakarya ili
içinde 81.702 konut ve isyeri çesitli düzeylerde hasar görmüstür.
Bunlardan 29.701’i yikik ve agir hasarli, 22.157’si orta hasarli geriye
kalan 29.844’ü ise hafif hasarli olarak kayda geçmistir. 17 Agustos
1999 depremiyle; konutlarin çogu oturulamaz hale gelmis, halkin önemli
bir kisminin geçici de olsa yakin ilçelerde ve köylerde ikamet etmesine
neden olmus ve böylece sehir nüfusunda azalma görülmüstür. |
|
|
Merkez
ilçe nüfusu 184.000, çevresiyle birlikte 306 bin nüfusa sahip
Adapazari, Bakanlar Kurulu’nun, 06.03.2000 tarihli Resmi
Gazetede yayimlanan 593 sayili Kanun Hükmünde Kararname ile Sögütlü ve
Ferizli ilçelerini de kapsamina alarak Büyüksehir Belediyesi statüsüne
kavusmustur. Ardindan yayinlanan 23
Temmuz 2004 tarihli Resmi Gazetedeki 5216 sayili kanun ile ; 7 ilçe
belediyesi ve 14 ilk kademe belediyesini sinirlarina dahil etmistir.
Bugün Sakarya Büyüksehir Belediyesi Adapazari, Akyazi, Arifiye, Erenler,
Ferizli, Hendek, Karapürçek, Sapanca, Serdivan ve Sögütlü Ilçeleri
olmak üzere 10 ilçe belediyesinden mütesekkildir.
Bugün Adapazari; farkli kültürlerdeki
insanlarin depreme ragmen yeniden huzur ve sükun içinde yasadigi
geleneksel hayat tarzini korurken, diger yandan ticari ve sanayi
yönünden hizla geliserek, yesili bol, havasi temiz, doga
güzelliklerinden fazlasiyla payini almis yasanabilir bir Anadolu sehri
olma yolundadir.
| |
|